Kumannaan carruur reer Sirilanka ah oo dadka korsada la siiyey qaarkood

____________________________________________________________________________

Muqdisho Qol March 12 2021

Kumannaan carruur reer Sirilanka ah oo dadka korsada la siiyey intii u dhaxeysay 1960-kii ilaa iyo 1980-kii, qaarkood waxaa lagu iibiyey xaruumaha carruurta lagu kala iibsado iyaga oo laga iibiyey waaliddiin ku sugan qaaradda Yurub.

Dalka Netherland oo qaabishay tirada ugu badan carruurtaasi ayaa dhawaan hakisay korsashada carruurta caalamka laga kala keeno kaddib marki ay ka dhasheen dacwado la xiriira carruurta ugu badan aqbashay in lacago laaluush ah lagu kala qaato.

Inta ay baaritaannada dacwadahaasi la xiriira billowdeennna carruurta ay carruurtooda marnaba aan ka quusan ayay raja gelisay iney dib carruurtooda ula midoobaan.

Indika Waduge wuxuu xasuustaa gaarigii casaa ee ay la socdeen hooyadii iyo walaashii, Nilanthi. Isaga iyo walaashii guriga ayey ku sugnaayeen oo waxay sugayeen iney walaashiis iyo hooyadii soo laabtaan. Maalinti xigtay markay soo laabatayna keligeed ayey ahayd.

“Marki ay namacasalaameysay kuma aanan fikirin Nilanthi iney dibad u socota marki ugu dambeysay ooaan aragnana ay noqon doonto” ayuu yiri.

Indiga wuxu yiri ninkaasi wuxuu ahaa nin carruur ka dallaala oo “goobaha carruurta lagu hayo” oo ku taalla xaafadda Kolombo ee Kotahena. Lamaane ka soo jeedo Duch ayeyna ahaayeen kuwo ilmaha wadanayey.

Somathi waa xaruun lagu ogyahay iney diyaarisa carruurta si ay uga ganacsadaan ayuu yiri wiilkeeda. Balse wakhtigaasi waxay ahayd mid aan laheen kala doorasho maadaamaa ay yareyd waxaana la siiyey 1500 oo lacagta sirilanka oo u dhiganta (qiyaastii $55 doolar wakhtigaasi).

“Hooyadeey wey ogeyd iney jirto xaruun carruurta lagu xanaaneeyo kaddibna cidda korsaneyso looga sii iibiyo balse iyadu wax caawiyo meysan haysan. Sababta ay hooya sidaa u sameysayna waxay ahayd maadaamaa ay sedexda carruurta ee ay dhashay kulligood ay quudin karin. Waa sababa ay hooyadeey go’aankaasi u qaadatay. Kumana eedaya.”

Indika wuxuu xasuustaa booqashada goobta xannaanada ilamaha xilli ay isaga iyo waalidkii wada socdeen ka hor intaan Nilanthi la siinin, inkasta uu xasuusan karin sababta. Wuxuuse xusuustaa guri laba dabaq ka kooban oo ay ku jiraan hooyoyin dhowr ah iyo carrurtooda oo jiifa dhulka jiifa.

Wuxu sida oo kale xusuustaa hooyadii oo saaxibteed soo booqday kaddib marki ay ilmaheeda yar isaga dhiibtay dad korsado.

“Waxaanna xusuustaa haweeneyda ilamaha laga qaatay oo ooyeysa marka ay hooya la hadleysay ‘amma.”

Indika 42 jir ah wuxuu yiri hooyadii xaaladdeeda iney wanaagsaneeyn wuxuu dadaal xooggan uuu ugalay inuu helo Nilanthi, osaga oo aaminsanaa inuu ku nool yahay Netherland ama Australia, balse hal sawir xataa kama hayn.

“Hooyadeey hadda da’deeda waa 63 jir. Rajada keli ah ee ay qabto ayaa waxay tahay iney walaasheey aragto ka hor inta aysan dhiman. Marka dadaalkaasi oo dhan waxaan u sameynayaa si aan hooya rabitaankeeda ugu dhabeeyo.

Yasawathi oo quus taagan ayaa la xiriirtay diiwaan hayaha guurka ee haweenka deegaanka si ay caawimaad uga hesho. Markii la gaadhay wakhtigii ay umuli lahayd, diiwaan hayaha ayaa u soo bandhigay kaaliye cisbitaal oo ku yaal magaalada Rathnapura kaas oo qabanqaabiyay korsashada wiilkeeda, Jagath Rathnayaka. Wuxuu dhashay 24-kii Diseembar 1984.

“Qofna iima joogin inuu ilaaliyo markii aan umulay. Waxaan ku jiray isbitaalka qiyaastii laba toddobaad ka dibna waxaa la i geeyay meel sida xarun lagu xannaaneeyo agoonta oo ku taal Kolombo. Ma xasuusto faahfaahinta iyo halka saxda ahayd laakiin halkaas afar ama shan kale oo haween ila mid ah ayaa halkaas joogay, “ayey tiri.

“Halkaas ayey ahayd marki ay lamaane cadaan ah ay wiilkeyga ku kaxaysteen si ay u korsadaan laakiin ma aanan ogeyn halka ay ka yimaadeen. Waxaa la i siiyay 2,000 oo lacagta Srilanka ah (qiyaastii $ 85 sanadkii 1983) iyo boorso dhar ah oo aan guriga ku geeyo. Taasi waa inta aan helay.

“Dhibaato badan ayaan soo maray. Xitaa waxaan isku dayay inaan isdilo.”

Dhowr bilood ka dib, waxay heshay warqad ka socota lamaane ku nool Amsterdam oo uu ku qoran sawirka wiilkeeda.

“Ma aqriyo mana ku hadlo Ingiriisiga. Qof yaqaanna luuqadda ayaase ii sheegay in wiilkeygu uu si fiican u shaqeynayo,Yasawathi oo ku nool baadiyaha magaalada Godakawela uu markii dambe guursaday oo u dhashay wiil yo laba gabdhood. Haweeneydan oo 56 jir ah ayaa sheegtay in iyada oo aan ogayn halka uu ku sugan yahay wiilkeeda curadka ahaa ay niyadda ku haysay, marna u qalbigeeda ka bixin Laakiin xitaa hadda, waxay wali ka walwalaysaa in helitaankiisa ay sababi karto falcelin bulshada Sri Lanka ah.

“Markasta oo aan arko gabadh caddaan ah waxaan dareemaa inaan weydiiyo inay wax ka ogtahay wiilkayga. Aniga maanta aad baan ugu hamuun gabaa ilmahayga,” ayay tidhi, iyada oo codkeedii uuaad u daciifay.

“Waxaan rajeynayaa in qofna uusan waligiis la kulmin waxa igu dhacay oo kale. Waxa kaliya ee aan doonayo waa inaan arko wiilkeyga koowaad intaanan dhiman.”

Sannaddii 2017-kii, wasiirka caafimaadka ee Sri Lanka wuxuu qirtay barnaamijka arrimaha hadda socda ee Holland ee Zembla in kumanaan carruur ah 1980-yadii si khiyaano ah loogu iibiyey in dibadda lagu korsado.

Illaa 11,000 carruur ah ayaa laga yaabaa in laga iibiyay qoysaska reer Yurub, iyadoo labada dhinacba la siinayo dukumiinti been abuur ah. Qiyaastii 4,000 oo carruur ah ayaa loo maleynayaa inay ku dhammaadeen qoysas ku nool Netherland, kuwa kalena waxay aadayaan dalal kale oo Yurub ah sida Sweden, Denmark, Jarmalka iyo UK.

Qaarkood ayaa lagu soo waramayaa inay ku dhasheen “xaruumaha xanaanada caruurta” ee caruurta ka iibiya reer galbeedka – taasoo horseedday xayiraad ku meel gaar ah oo ay saareen mas’uuliyiinta Sri Lanka 1987-dii oo ku saabsan korsashada carruurta ee shisheeyaha.

Tharidi Fonseka, oo cilmi baaris ku sameeyay korsashada in ka badan 15 sano, ayaa sheegay in ay jireen calaamado tilmaamaya in qaar saameyn iyo awood leh ay dhici karto inay lacag ku qaataan dhibaatooyinka haweenka quusta leh.

Shaqaalaha isbitaalka, qareennada iyo saraakiisha asluubta ayaa dhammaantood ka faa’iideystay, sida uu sheegay Andrew Silva, oo ah hage dalxiis oo ku yaal Sri Lanka oo gacan ka geystey ilaa 165 carruur ah oo ay dad kale korsadeen iney la midoobeen hooyooyinkoodii dhalay.

Wuxuu 2,000 billaabay inuu dadka caawiyo kadib markii muwaadin Dutch ah uu xoogaa lacag ah uu ugu deeqay kooxdii kubada cagta ee uu u ciyaaray. Waxay noqdeen saaxiibbo ninki reer Holland wuxuu weydiiyay Andrew inuu ka caawin karo qaar ka mid ah saaxiibadiisa Nederland inay helaan hooyooyinkood. Tan iyo markaas, Andrew waxaa sidoo kale la soo xiriiray hooyooyinka Sri Lankan.

Waxaan ka maqlay hooyooyinka qaar in qaar ka mid ah shaqaalaha isbitaalka ay ku lug leeyihiin iibinta dhallaankaas, ayuu yidhi. Waxay raadinayeen hooyooyin nugul, oo da ‘yar waxayna u bandhigeen’ caawimaad ‘si ay u helaan guri wanaagsan oo ay dhalaan.

Hooyooyinka qaar waxay ii sheegeen in qareenada qaar iyo saraakiisha maxkamada ay dhallaanka ku hayaan meelaha qaarkood ilaa midkood uu noqdo garsoore si uu u soo saaro amarrada korsashada.

Fikradda ah in dadka saameynta leh ay ku lug lahaayeen korsashada sharci darrada ah ayaan ku cusbayn sheekooyinka haweenkan.

Markii ay Kariyapperuma Athukorale Don Sumithra ay raysatay ilmaheedii saddexaad sanadkii 1981, iyada iyo ninkeeduba way ogaayeen inaysan hayn karin waxayna u jeesteen wadaad maxalli ah oo ku yaal Colombo.

Waxay sheegtay inuu abaabulay korsashada ilmahooda, oo dhashay bishii Nofeembar, wuxuuna siiyay 50,000 oo Srilanka rupees ah (qiyaastii $ 2600 waqtigaas). Laakiin lama siin wax dukumenti ah.

“Maanaan helin meel aan ku noolaano iyo dakhli gaar ah. Wadajir ayaan ku go’aansanay inaan siino gabadheena, waxay jirtay qiyaastii labo ama seddex isbuuc,” ayay tiri Sumithra.

“Markii aan waydiiyay wadaadka had iyo jeer wuxuu igu dhahaa, ha walwalin, ilmahaagu wuu fiicanyahay, laakiin waxba kama ogi iyada.”

Sumithra waxay dhashay wiil kale kadib laakiin waxay sheegtay inay ka fikirto gabadheeda ay u keento xanuun joogto ah. Haweeneydan 65 jirka ah, oo ku nool magaalada Kaduwela, ayaa si aad ah u dooneysa inay hesho ilmaheeda, laakiin waxay lumisay sawiradii kaliya ee ay ka qabtay iyada oo daad ku jira, mana haysato faahfaahinta xiriirka wadaadka.

Gabadhayda labaad waxay igu dhahdaa ‘amma, aan tagno oo wadaadkaas raadinno’ codsigayga kaliya ayaa ah fadlan iga caawi sidii aan u heli lahaa gabadhayda.

Andrew Silva wuxuu isku dayay inuu caawiyo Sumithra laakiin ilaa iyo haatan, dadaaladiisa way fashilmeen. Wuxuu sheegay in baaristiisa ay inta badan caqabad ku tahay xaqiiqda ah in dumarka lasiiyay dukumiintiyo been abuur ah iyo macluumaad been abuur ah.

Carruurta la korsaday inta badan way ku adag tahay inay raadiyaan qoysaskooda iyo xitaa haddii ay guuleystaan, natiijada waxay noqon kartaa mid murugo leh.

Markii ugu horreysay Nimal Samantha Van Oort wuxuu booqday Sri Lanka 2001, wuxuu la kulmay nin ka socda wakaaladda socdaalka kaasoo u soo bandhigay inuu ka caawiyo raadinta hooyada siisay isaga iyo mataankiisa mataanaha ah inay korsadaan sanadkii 1984-kii iyaga oo lix toddobaad jira.

Ma ahayn ilaa 2003 markii uu taleefan ka helay ninka isagoo leh waxaan helay qoyskii ay ka dhasheen laakiin war fiican ma ahayn – mataanaha hooyadood waxay dhimatay 1986, xilli ay da’diooda ahayd 21 jir, seddex bilood ka dib markay dhashay gabar .

Nimal Samantha ayaa tiri: “Waxay ahayd maalintii iigu darneyd noloshayda, iyo tan walaalkey.” “Waxaan marwalba doonayay inaan ogaado sida ay ahayd iyo sababta ay ii siisay waayo waxay ahayd haweeneyda isiisay noloshayda.”Waxa ugu muhimsan ayaa ahaa inaan ogaado hadii ay si fiican u shaqeyneyso iyo inkale.”

Nimal Samantha wuxuu markii dambe gacan ka geystay helitaanka hay’ad aan faa’iido doon ahayn oo la yiraahdo Nona Foundation – oo loogu magac daray hooyadiis – koox ka mid ah dadki korsanayey ee reer Sri Lanka. Waxay ilaa hadda caawisay 1,600 gabdho ah oo dhibanayaal u ah rabshadaha galmada iyo ka ganacsiga dadka ee Sri Lanka iyagoo maalgelinaya xaruumaha agoonta, guryaha dhibbanayaasha iyo bixinta waxbarashada iyo tababarka.

Bishii Sebtembar, Nimal Samantha waxaa kufsaday shaqaalihi boqorka Netherlands inta lagu gudajiray booqasho lama filaan ah oo ka timid wakiil ka socda boqortooyada oo ka socda shirkii guddiga aasaasiga.

“Waxay ahayd naxdin laakiin sharaf weyn iyo aqoonsi aad u fiican,” ayuu yidhi.

Nimal Samantha ayaa aaminsan in go’aanka dowlada Holland ay ku mamnuucday dhamaan korsashada dadka ka imanaya dibada “uusan aheyn xalka ugu fiican”

Si kastaba ha noqotee, saraakiisha ayaa ka digay in nidaamka ilma korsiga ee Netherlands uu wali u nugul yahay khiyaano ka dib baaritaan labo sano socday oo lagu muujiyay “xadgudubyada halista ah” ee ku saabsan qaadashada carruurta ka socota dalal ay ka mid yihiin Sri Lanka, Indonesia, Bangladesh, Brazil iyo Colombia laga soo bilaabo 1967 ilaa 1997.

In kasta oo khiyaanada iyo sirta badan ee korsashada ilmaha ay badanaa ka dhigtay baafinta ehelka inay adkaato, haddana waxaa jiray dib u midoobid farxad leh.

Sanul Wilmer wuxuu ku dhashay magaalada Colombo taariikhdu markay ahayd 27 Febaraayo 1984. Wuxuu hooyadiis la joogay xaruun lagu xannaaneeyo agoonta oo ku taal Dehiwala ka hor inta ay qaadan qoysaski korsanayey xilligaasi oo ay da’diisu ahayd toban jir.

“Waan ogaa inaan ahaa ilmo la korsaday ilaa caruurnimadaydii. Marka waxaan markasta doonayay inaan la kulmo waalidkeygi rasmiga ahaa ee i dhalay,” ayuu yidhi.

“Waxaan marwalba dareemay xanuun ah inaan helo waalidkeey ama aan aqoonsado kaasoo ahaa mid abid ila dhex guuxayey- waxaanna had iyo jeer isweydiinayey yaan ahay? Anigu waxaan ahay Sri Lankan muuqaal ahaan laakiin waxaan ahay reer Nederland maadaamaa aan dalkaasi ku soi barbaaray. Marwalba waxaan xiiseynayay asalkeyga iyo halka aan ka so jedo inaan ogaado.”

Wuxuu billaabay inuu qoraal u diro wakiillada dadki soo korsaday ee Netherland si ay uga caawiso baafinta qoyskiisa nafleyda markuu ahaa sideed jir Ugu dambeyntiina wuxuu helay jawaab oo hay’addu waxay awood u yeelatay inay raadiso hooyadiis, oo uu si uu sannadka soo socda ula kulmo.

“Waxaan ogaaday inaan haysto walaasheey iyo walaalkey iyo inuu aabbahay weli la joogo hooyaday. Dhammaanteen waxaan u tagnay inaan soo booqanno qoyskeyga rasmiga ah ee na dhalay, booqashadaas oo ahayd mid aad u xiiso badan, shucuur farxadeed iyo murugo wada socdana lahayd,” ayuu yidhi.

Waan ku faraxsanahay inaan la kulmo laakiin waxaan ka murugooday inaanan la hadli karin maadaama aanan ku hadlayn Sinhala isla markaana aysan fahmi karin Ingiriisiga. Waxaanna ka xumaaday inaan haysto nolol ka duwan noolasha ay iyaga ku nool yihiin dhanwalba.

37 jirkan, oo dhakhtar ka ah Xarunta Caafimaadka ee Jaamacadda Utrecht ee magaalada Amsterdam, ayaa hadda macallin u ah carruurta sidiisa oo kale la soo korsaday wuxuuna baraa luuqadda Sinhala.

Wuxuu leeyahay hooyadiis ayaa usheegtay sababta ay u siisay, laakiin ma doonayo inuu shaaca ka qaado sababta ay uga baqayaan inuu wax yeelo. Sanul wuxuu sheegay inuusan wax xumaan ah u haynin iyada oo uu si joogto ah ugu booqdo Sri Lanka, halka iyada iyo walaalkiis kayar ay sidoo kale kaqeyb galeen meherka Sanul ee Amsterdam sanadii 2019.

Waxaan ahay nin faraxsan maxaa yeelay waxaan ogaaday inaan haysto walaal, walaashay iyo waalid.

Dowlada Holland ayaa bishii Febraayo shaaca ka qaaday booliska iney ku guuldarreysteen ka warqabidda qaladaad sanado badan dhacayey iney farageliyaan. Waxayna dowladda Holand dhawaan sheegtay in loo baahan yahay mustaqbalka iney arrintan golaha wasiirada go’aan ka gaaraan gaar ahaanna sida loola dhaqmo ilam-korsiga dibadda ah.

Af-hayeenka golaha wasiirrada ee Sri Lanka, wasiirka Keheliya Rambukwella, ayaa BBC-da u sheegay in doolshooyinka korsashada ee sharci-darrada ah ee ka dhacay Sri Lanka intii lagu jiray dhammaadkii 1980-yadii ay “u dhexeeyeen dalxiiskii”.

Wuxuu sheegay inuu sare u qaadi doono go’aanka dowlada Holland kulanka soo socda ee golaha wasiirada wuxuuna intaas ku daray: “Xilligan arrintu ma ahan mid xun laakiin ma dhihi karo hadda ma dhaceyso.”BBC

Xafiiska Wararka Qaranimo Online

Office Nairobi Kenya

_____________________________________________________________________________________